АСТАНА. KazUnite – Ұлыстың ұлы күні – әз-Наурыз мерекесі қарсаңында Иран Ислам Республикасының Қазақстан Республикасындағы елшілігінің мәдени істер жөніндегі кеңесшісі Али Акбар Талеби Матиннің Наурыз мерекесінің маңыздылығы және ирандықтар мен қазақстандықтардың осынау мейрамды қарсы алудағы ұқсастықтары мен ерекшеліктері туралы редакциямызға жолдаған авторлық мақаласын төменде оқырман назарына сол қалпында ұсынамыз.
Наурыз – Иран мен Қазақстанның жүректерін біріктіретін мейрам
Наурыз – бұл жай ғана мейрам емес, ол – көктемнің, жаңарудың және халықтар бірлігінің символы. Оның түп-тамыры ежелгі Парсы елінен бастау алады, алайда бүгінде ол көптеген елдің, соның ішінде Қазақстан мәдениетінің ажырамас бөлігіне айналды. Дәстүрлік ерекшеліктеріне қарамастан, бұл мейрамның басты мағынасы өзгеріссіз қалады, ол – қуаныш, молшылық және жарқын болашаққа деген үміт.
Ирандағы Наурыз – жай ғана мереке емес, ол ғасырлар бойы өз мәнін сақтап, жаңа реңктерге ие болған дәстүр. Көктемгі күн мен түн теңескен сәтте, табиғат оянып, ирандықтар Жаңа жылды – Наурызды қарсы алады. Иранда Наурызды үш мың жылдан астам уақыт бойы атап өтіп келеді. Бұл – көктемгі күн мен түннің теңелуімен байланысты, табиғат оянып, онымен бірге адамдардың да жанданып, жаңаратын шағы.
Тазалық пен жаңару
Наурыз алдында ирандықтар үйлерін тазалайды: қажетсіз заттарды шығарып, әр бұрышын жуып-шайып, жаңа жылды таза үйде қарсы алуға тырысады. Бұл дәстүр «Хоне–тека́ни», яғни «үйді сілкіп алу» деп аталады. Бірақ тек физикалық тазалық емес, рухани тазалық та маңызды: адамдар ескі реніштерін кешіріп, туыстарымен татуласып, жаңа жылға жеңіл жүрекпен қадам басады.
Чахаршанбе–Сури – жалын үстіндегі би
Наурыз қарсаңындағы соңғы сәрсенбіде ирандықтар Чахаршанбе–Сури мерекесін атап өтеді. Бұл – көне заманнан жеткен отқа байланысты ритуал. Кешкі уақытта көшелерде алау жағылып, адамдар оның үстінен секіріп:
«Менің бар ауруым – саған, сенің күш–қуатың – маған!»
деп айтады. Бұл – өткен жылдың қиындықтарынан арылу, жаңару мен тазарудың белгісі. От барлық сәтсіздікті өзімен бірге ала кетіп, жаңа жылға күш-қуат береді деп сенеді.
Хафт–син: терең мағынаға толы дәстүр
Наурызға дайындалған үйдің ең маңызды бөлігі – Хафт–син дастарханы. Бұл үстелге парсы тілінде «С» әрпінен басталатын жеті түрлі зат қойылады. Олар жай ғана тағам немесе заттар емес, терең мағынаға ие рәміздер: сабзи (көк өскін) – өмірдің жаңаруы, сиб (алма) – сұлулық, сир (сарымсақ) – денсаулық, сірке суы – даналық, сумах – жақсылықтың жеңісі, секке (тиын) – молшылық, ал сенджед (тәтті паста) – махаббаттың белгісі.
Сондай-ақ үстелге Құран, айна, шамдар, боялған жұмыртқалар, алтын балықтар қойылады. Бұлардың барлығы терең символикалық мәнге ие. Жаңа жыл кіретін сәт – Саал–Тахвил кезінде бүкіл отбасы Хафт-син үстелінің жанында жиналып, тілек айтып, дұға оқып, бір-біріне жақсы сөздер арнайды.
Сиздах Бедар – табиғатқа шығу және сәтсіздіктен құтылу күні
Наурыздан кейінгі он үшінші күні ирандықтар табиғатқа шығады – бұл күн «Сиздах Бедар» деп аталады. Отбасылар саябақтарға, жасыл алқаптарға жиналып, дастархан жайып, батпырауық ұшырып, таза ауамен тыныстайды. Сенім бойынша, бұл күні үйде отыру сәтсіздік әкелуі мүмкін.
Ерекше дәстүр – Хафт-син үстелінде тұрған сабзи өскіндерін суға жіберу. Бұл – өткен жылдың қиындықтарымен қоштасудың символы. Сондай-ақ жас қыздар шөптен түйін жасап, өз болашақ жарын табуға тілек тілейді.
Халықтарды біріктіретін мейрам
Екі ел де Наурызды мейірімділік, туыстармен кездесу, бата беру және үміт мерекесі ретінде қадірлейді. Қазақстан мен Иранда адамдар ұлттық киімдерін киіп, үлкендерді зиярат етеді, үйлерін безендіріп, бір-біріне сыйлық береді. Маңыздысы – Қазақстанда да, Иранда да бұл мереке жаңа өмірлік кезеңнің басталуымен, тазару және үйлесіммен байланысты. Наурыз қарсаңында үйлерде тазалық жүргізіліп, ескі заттар шығарылады және баспана көктемнің белгілерімен безендіріледі.
Мерекенің маңызды бөлігі – тағам. Екі елдің дастарханын біріктіретін ұқсастық – 7 санына ерекше мән берілуі. Иранда «Хафт-син» дәстүрі ғана емес, сонымен қатар сабзи-поло (көкпен әзірленген күріш) мен куку-сабзи (жасыл омлет) сияқты мерекелік тағамдар ерекше мәнге ие. Қазақстанда да жеті тағамнан әзірленетін Наурыз көжеден бөлек, бауырсақ, ет және қонақжайлылық пен молшылықты бейнелейтін басқа да дәстүрлі тағамдар дайындалады.
Көшелерде мерекелік атмосфера орнап, музыка мен күлкі естіледі, әртүрлі жастағы адамдар қатысатын халықтық серуендер өтеді. Иранда Наурыз «Сиздах Бедар» дәстүрімен аяқталады – бұл өткен жылдың қиыншылықтарымен қоштасуды білдіреді. Қазақстанда халықтық серуендер ұлттық ойындар, театрландырылған қойылымдар мен ақындар айтысымен ерекшеленіп, бірлік пен қуаныш сезімін тудырады.
Ортақ тамырларына қарамастан, Иран мен Қазақстанда Наурыздың өзіндік ерекшеліктері бар.
Иранда бұл мереке астрономиялық күнтізбемен тығыз байланысты және көктемгі күн мен түннің теңелу сәтінде басталады. Ежелгі парсы дәстүріне сәйкес, «Саал-Тахвил» сәтінде күнтізбелік жаңа жыл кіреді. Барлық отбасы «Хафт-син» дастарханының басында жиналып, дәл осы мезетте әр адам тілек тілеп, жақсылыққа дұға етеді.
Қазақстанда қайта жаңғыртылған Наурызнама онкүндігінің әр күні белгілі бір тақырыпқа арналып, тек отбасылық шеңберде ғана емес, бүкіл ел көлемінде тойланады. Иранда мереке негізінен отбасылық дәстүрлер мен рухани жоралғыларға бағытталған болса, Қазақстанда оны кең ауқымды халықтық серуендер, спорттық жарыстар, айтыстар және концерттер толықтырады.
Тағы бір айырмашылық – отқа қатысты рәсімдер. Иранда Наурыз қарсаңында Чахаршанбе-Сури – от мерекесі аталып өтеді. Қазақстанда да қонақжайлылық пен дастархан басындағы жоралғылар үлкен маңызға ие. Сондай-ақ мұнда үлкендер жастарға ақ батасын беріп, жарқын болашаққа тілектер айтады.
Қорытынды
Наурыз – бізге көктем тек табиғатқа ғана емес, жүректерімізге де келетіні туралы еске салатын мейрам. Арадағы қашықтыққа қарамастан, ол халықтарды мейірімділікке, бірлікке және жаңа бастамаларға ұмтылуға шақырады. Оның басты құдіреті де осында. Сіз оны Иранда «Хафт-син» дастарханымен немесе Қазақстанда Наурыз көжемен қарсы алсаңыз да, оның мағынасы өзгермейді – бұл қуаныш, үміт және бәріміз үшін жаңа мүмкіндіктер мейрамы.
Али Акбар Талеби Матин,
Иран Ислам Республикасының
Қазақстан Республикасындағы елшілігінің
мәдени істер жөніндегі кеңесшісі
