АЛМАТЫ. KazUnite.com қазақтың көрнекті жазушысы, кинодраматург, кинорежиссер Сатыбалды Нарымбетовтің «Қазақ» радиосына берген соңғы сұхбатының аудио және жазба нұсқасын оқырман назарына ұсынады. Сұхбатты жүргізген және жазған: «Қазақ» радиосындағы «FILMFAN» бағдарламасының авторы әрі жүргізушісі Жадыра Жұмакүлбай.

Биыл наурыз айының басында «Сатыбалды Нарымбетов 75-ке келді» деп Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы әлеуметтік парақшасында құттықтады. Суреткердің «Қазақ радиосының» астанадағы студиясына әдейілеп келе алмасы анық. Десе де, «FILMFAN» бағдарламасының бір санын режиссер, сценаристің шығармашылығына арнауды жөн көрдік. Бағдарламаға ағаның өзінен басқа сүйікті актері Дулыға Ақмолда мен кинотанушы Дана Әмірбекова қатысты. Эфирден үш ай өткен соң, «Сатыбалды аға дүниеден озды» деген суыт хабар естідік.

Дананың сол бағдарлама барысында «мықтыларды тірі кезінде бағалап, қадіріне жету керек» дегені әлі күнге дейін көкейімде тұрады. Шеберді өлімге қимасақ та, дер кезінде бір жылы естелік-әңгімені алтын қорға жазып алып қалғанымызға қуанамыз. Ағадан эфир алдында «қай әнді сүйіп тыңдайсыз?» деп сұрап едім, Димаштың орындауындағы халық әні «Дайдидай-ау» деген әнін қалт жібермей тыңдайтынын айтты. Бағдарламадан соң ағаның құрметіне «Қазақ радиосының» әуе толқыны арқылы тыңдаттық. Алайда Сатыбалды Нарымбетовтің көп өкінішіне Янушкевич туралы фильмінің аяқталмай қалуы да қосылады деп кім ойлаған?!. Біртуар тұлғаның соңғы сұхбатын назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Жадыра:  Аға, алдымен мерейтойыңыз құтты болсын! Қазаққа мұра болатындай қаншама кино түсіріп бердіңіз. Шведтің атақты кино және театр режиссері, сценарист Ингмар Бергман 75 жасында «Сарабанда» деген фильм түсірген. Ендігі арман-мұратыңыз не?

Сатыбалды аға:  Былтыр бастап қойған бір дүние бар. Ол – Адольф Янушкевичтің өмірі туралы өзінің күнделігі негізінде түсіріліп жатқан фильм. Бір-екі эпизодын түсіріп те қойғанбыз. Мына карантин басталып, тоқтап тұр. Былтыр поляк еліне барып, Янушкевичтің рөлін сомдайтын актерді таңдап, бекітіп те келгенбіз.

Жадыра:  Поляктың рөліне полякты ойнатайын деп отырсыз ғой, демек? Оны сұрап отырғаным, Мұстафа Шоқайдың рөліне сіз қырғыз актерін түсіріп едіңіз.

Сатыбалды аға:  Қырғыз бен қазақ бір туған ғой /күлді/. Жадыра:  Өзіміздің қазақтың ішінен түр-келбеті, рухы сай келетін біреу табылмады ма? Сатыбалды аға:  Апыр-ай, Жадыра, мен Мұстафа шыққалы осы сұраққа мың тоқсан сегіз рет жауап бердім.

Жадыра:  Өз аузыңыздан естіген бір бөлек қой.

Сатыбалды аға:  Қырық шақты актерді сараптаудан өткіздік. Оны қалды, жетеуі қалды, соңында бесеуі қалды сұрыпталып. Сосын жасырын дауыспен «Қазақфильмнің» көркемдік кеңесі Әзиз Бейсеналиевке тоқтады. «Қырғыз-қазақ» деп неге бөле береміз? Кезінде Жантурин ағамыз, Ықтымбаев, Ыдырыс Қарсақбаевтар түсіп жүрді ғой. Димаш Ахметов, Меңтай Өтепбергенов, Санжар Мәди басқа елдердің киносына араласып кетті. Мұстафа – түркі халықтарына ортақ асыл азамат. Ол «Бүкіл түркітілдес ел бір тудың астында бас қосып, біріксе, қамданса екен» деп жаһандануды өткен ғасыр басында-ақ сезген. Қазір Ердоғаннан бастап осыны айтып жүр ғой.

Жадыра:  «Түркі халықтары бірігіңдер» деген ой сол уақытта-ақ Мұстафадан бастау алған дейсіз ғой?

Сатыбалды аға:  Мұстафа Шоқайдың арманы содан басталған.

Жадыра:  Аға, қазір бізде тікелей байланыста кинотанушы қарындасыңыз Дана Әмірбекова бар.

Сатыбалды аға:  А, білемін. Жақсы талдаушы қыз.

Жадыра:  Дана, қайырлы кеш! Дана «FILMFAN» бағдарламасының бір санында: «Режиссер өзінің уызына жарып өскенде, яғни ауыз әдебиеті, салт-дәстүрін танып, ұлттық музыкасын тыңдап өскенде ғана нағыз қазақы дүние туады» деген болатын. Аға, осы пікірмен келісесіз бе?

Сатыбалды аға:  Әбден келісемін. Әлдиден, бесік жырынан басталады. «Ертөстік», «Алпамыс», «Қобыланды» сынды фольклордан басталады. Ресей әдебиетінің негізін қалаушы Пушкинді айтамыз ғой, ол Арина Родионовнаның тәрбиесін көрмесе, ақын болар ма еді?! Арина Родионовнаның аузынан естіген орыстың аңыз-әпсаналарын, ертегілерін тыңдап барып, Пушкин болды. Орыстардың әдебиетін қалады.

Жадыра:  Ауылдан шыққан қазақсыз. Қазақтың ауыз әдебиеті, жыр-дастандарын кішкентайыңыздан бойыңызға сіңіріп өстіңіз. Батырлар жырын оқығанда көз алдыңызға елестетіп, режиссерлығыңыздың ұшқынын сол уақытта байқадыңыз ба?

Сатыбалды аға:  Елестетуін елестеттік, бірақ режиссер дегеннің не екенін білмейтінбіз /күлді/. Бала күнімде батырлар жырының қатарынан 7-8 кітабы шықты. Әке-шешем сол кітаптарды маған дауыстатып оқытатын. Біразын жаттап та алғанмын кезінде.

Дана:  Ең бірінші мерейтоймен құттықтағым келеді. Аға, қазақ киносына, әдебиетіне, өнеріне сіңірген еңбегіңіз көп. Әлі де береріңіз көп деп есептеймін. Бүгінгі таңда «ұлттық киноның ұлттық режиссері кім?» деп сұраса, заманауи кинорежиссерлерден, әлбетте, ең бірінші Сатыбалды ағаның есімі еске түседі. Ұзақ жасаңыз, шығармашылық жолыңыз заңғар болсын!

Сатыбалды аға:  Айтқаның келсін! Рақмет!

Дана:  Ұлттық кино – ол сыртқы этникалық элементтерді көрсетумен шектелмейді. Адамның өзінің жан-дүниесін, сана-сезімін, жалпы қазақтың иісін аңқытып шығаратын туындылар. Мысалы, әлем режиссерлерін алып қарасақ, Феллинидің италияндық екенін, Тарковскийдің орыс ұлтынан екенін бірден білесіз. Өкінішке қарай, біздің әлемді бағындырып жүрген режиссерлеріміздің фильмдерін қарап отырсаңыз, ұлттық иіс сезілмейді. Ал Сатыбалды аға фильмдерінде ол дүние бар, жоғалмаған. Сатыбалды аға – Ш.Айманов, М.Бегалин, С.Қожықов салып кеткен сара жолды жалғастырушы. Нақты мысалмен айтсам, «Мұстафа Шоқайда» тұлғаны толыққанды, нанымды, шынайы сомдап жасай алады» деп қырғыз актерін таңдауы – режиссердің көрегендігі. Менің ойымша, Әзиз Бейсеналиев өз рөлін нанымды, жоғары деңгейде шығара білді.

Жадыра:  Сатыбалды аға, киноның бағын ашатын сценарий ме, әлде актер ме?

Сатыбалды аға:  Сценарий, актер, режиссер және оператор барлығы қосылып, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, еңбек еткенде ғана толық дүние шығады. Жадыра:  Қазақта «аттың сынын тану, адам тану» деген ұғым бар. Адамтану ілімін игергендейсіз. Фильмнің идеясы ойыңызға келгенде не сценарий жазып отырғанда актерімен бірге елестетесіз бе? Сатыбалды аға:  Кейбір фильмдерімнің сценарийін жазғанда елестетіп отырдым. «Мұстафа Шоқай» мен «Аманатта» ондай болған жоқ. Тек «Дулығаны қай жеріне қоссам екен?» деп ойладым. Ол – бойтұмар. Ол үндемей отырып-ақ көзбенен бір сағат көрерменді ұстай алады. Көзімен-ақ!

Жадыра:  Визуалды туындыда басты рөл атқаратын көз ғой?!

Сатыбалды аға:  Әлбетте. Мен актерлерді таңдағанда көзіне қараймын. Мұрат Әуезов «мына сөзің жақсы екен, жазып алып қояйыншы» деп мақтағаны бар. «Мен адамның көзінен жүрек іздеймін, жүрегінен көз іздеймін» деген – менің ұраным.

Жадыра:  Жүрегі мен көзі арқылы сіздің жүреккөзіңізді жаулаған актер – Дулыға Ақмолда. Тағы кім бар бұл тізімде?

Сатыбалды аға:  Шеттерінен айтып берейін: Берік Айтжанов, Нартай Сауданбекұлы, Ернар. Қазақстандағы театрларда керемет актерлер жүр. Олардың барлығын фильмге түсіру үшін, үш-төрт ғұмыр керек /күлді/. Ал дүние жүзіне танылған «артистическая натура» дейді ғой, «тұла бойы тұнған өнер халық – грузиндер, италияндықтар мен испандықтар» деп, көбіне біз қазақты ұмытып кете береміз. Мысалы, Янушкевич бірде айтысқа, қыз ұзату тойына қатысып, өзінің күнделігінде анасына, достарына «Қазақ халқының тұла бойы тұнған өнер. Бұл – аспан астындағы театр» деп жазады. Сондықтан біз театрмен мақтануымыз керек. Асанәліден бастап, Дулыға қостап, Дулығаның артынан да бір буын шықты. Астанадағы жастар театры мен Қалибек Қуанышбаев атындағы театрларда Қуандық, Ержан деген жігіттер келе жатыр. Актерге кенде емеспіз. Оларды қамтамасыз ету керек. Ол үшін фильм саны арту керек. Америка 1935 жылдардан бастап, Гитлер 1939 жылдан бастап жұртты экранмен, музыкамен-ақ бағындырып алуға болатынын білген. Мысалы, біздің кіп-кішкентай Димаш қазақ деген ұлттың барын, тілін, өнерін дүние жүзіне насихаттап жүр ғой. Біз – өнерлі халықпыз. Бізге Алла уақыт берсін. Фильмдер көбейсін. Ұлттық идеологиямызды ұмытпай, соғыс емес, өнерімізбен, қайсарлық, өжеттігімізбен, әнімізбен жаулауымыз керек елді.

Жадыра:  Ұлттық идеологияны жақсы айттыңыз. Қазаққа ғана тән ым-ишара, сөз тіркесі, символдар бар. Фильм арқылы «мынау қазақтың фильмі» деп ұлтты ұлттық нышандар арқылы тануға болады. Бірақ кейінгі фильмдерде осы қазақылықтың исі анық байқалмайды. Неге?

Сатыбалды аға:  Көпке топырақ шашпайық. Он шақты жігіт бар. Аттарын айтпаймын. Біреуінің атын ұмытып қалсам, ренжиді. Өйткені мен солармен мақтанамын, масаттанамын. Шетелден бәйге алып келіп жатқандар бар. Қазақтың исі аңқып тұратыны қаншама. Қай фильм екенін де айтпаймын. Тағы өкпелейді. Өкпешілміз ғой.

Жадыра:  Дана, Сатыбалды ағамыздың киноларындағы этнографиялық ерекшелік туралы мысал келтіріп кетсеңіз.

Дана:  Сатыбалды ағаның туындылары – тұнып тұрған қазақи дүниелер. Кино синтезді өнер болған соң, сценарийден бастап, көлік жүргізушіге дейін маңызды. Қазіргі фильмдегі көп режиссердің кемшігі сюжетпен шектеледі. Сонымен барлығын тындырдым деп ойлайды. Мен оларды шебер режиссер деп танимын. Алайда кинода биік суреткер бар. Сатыбалды аға – нағыз суреткер. Көп мақтап кетті демеңіздер /Күлді/. Жақсының жақсылығын тірі кезінде айтқан жөн. Біз дүниеден озған соң, жүз жыл өткенде айтып жатамыз. Сатыбалды ағаның режиссерлік ерекшілігі – көп «пландығында». Ол көп дүниені кейіпкерлердің аузына салмайды. Көп фильмде сюжет, кейіпкер диалогы арқылы берілген дүние Сатыбалды ағада визуалды, бейнелік шешімдер арқылы жеткізіледі. Метафора, символ, детальдар арқылы, көп ойын бергі план емес, артқы план арқылы айтады. Әрі тарихта да осы бейнелік шешімдері арқылы қалады деп сенемін. Шәкен Айманов, Мәжит Бегалиндерді біз не үшін бағалаймыз? Өйткені ол кісілер Кеңес дәуірінде айтуға болмайтын тақырыпты бейнелік шешім арқылы айтып кеткен. «Атамекен» фильмінде, мысалы, орыс ұлтының кішкентай ұлттарды құртып жібергенін киноның тілін түсінетін адам бірден ұғады. Екіншіден, ағамыз «қазақта талантты актер көп» деді. Талантты актер бары – бір бөлек, ал сол таланттың талантын ашу, көру – бір бөлек. Мысалы, Дулыға Ақмолда, Берік Айтжанов – беткеұстар актерлеріміз. Дәл осы актерлердің мықты суреткердің киносына түскендегі бейнесі – бір бөлек, осал, ортанқол режиссердің фильміне түскендегі ойыны – бір бөлек. Сол кезде «неге сол режиссердің фильміне барды екен? деп жаның ашып кететін кездер болады. Сол режиссерлердің Сатыбалды ағадан үйренетіні көп.

Жадыра:  Аға, қазіргі балалар Голливудтың киноларымен өсіп жатыр депсіз…

Сатыбалды аға:  «Әй, папа» деп саусағын шошайтады. Қазақ ешқашан «әй» демейді, саусағын шошайтпайды. Идеолгияны ұмытпауымыз керек. Жапондардың тіпті детектив жанрындағы фильмдерінде ұлттық нақышы анық көрсетілген. Олардың бізге ұқсас тұстары көп. Мысалы, үйге кіре берісте аяқ киімін, кебісін шешіп кіреді. Балаларға арналған фильм көп болуы керек. Голливуд деген бізге індет боп кіріп келеді, короновирустан да жаман.

Жадыра:  Осы тұста Сатыбалды аға, бойтұмарыңыз, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері, театр және кино актері Дулыға баурыңызды қоссақ. Дулыға аға, Сатыбалды аға сізді «бойтұмарым» деп атады. Осындай құрметке қалай ие болдыңыз?

Дулыға аға:  Біріншіден, Сатыбалды аға, мерейлі жасыңыз құтты болсын! Екіншіден, әркімнің қолы жете бермейтін Сатыбалды ағадай үлкен тұлғаның шығармашылығын насихаттап, бүкіл Қазақстанға паш етіп, байланыс жасап отырған «Қазақ радиосына», Жадыра, сіздерге рақмет айтқым келеді. Сатыбалды аға тарапынан мұндай құрметке ие болу – мен үшін бақыт, басқа актерлердің арманы. Мен енді ондай сөзге татимын ба, татымаймын ба, білмеймін енді. Бірақ «бойтұмарым» деген – мен үшін ең үлкен баға.

Сатыбалды аға:  Татитындығың менің ғана фильмдерімнен көрінбейді, басқа да фильмдерде жүргеніңнен белгілі. Соған қуанамын. Театр сахнасындағы қандай күрделі образдарға барып, отқа күймей, шала күйіп, бірақ аман-есен шыққаныңа қуанып отырамын. Жеке меншігім емессің. Бойтұмарымсың ғой енді. (күлді)

Дулыға аға:  Рақмет, аға. (күлді)

Жадыра:  Дулыға аға, Сатыбалды аға: «қай киноның сценариін жазсам да, Дулығаны қай жеріне қосып жіберсем екен?» деп ойлап отырамын. Ол көз арқылы барлығын бере алады», – деген еді. Көз арқылы фильмді ойнату, тірілту қасиеті оқумен келе ме, өмірлік тәжірибемен келе ме?

Дулыға аға:  Кино, театр өнерінде ол бұрыннан бар нәрсе, бірақ қазір сөзден көрі көрерменді ойға жетелейтін уақыт жеткен сияқты. Біз айғаймен, эмоциямен көрерменді әбден тойдырдық. Енді Сатыбалды ағаның фильмдері секілді халықты ойға жетелейтін уақыт жетті деп есептеймін. Бүгінгі бағдарлама Сатыбалды аға туралы болғандықтан, өнер адамы ретінде айтар болсам, ағаны сонау 90-жылдардан бері адам ретінде, өнер адамы ретінде білемін. Ағаның шығармашылығын 19 ғасыр аяғында өмір сүрген экспрессионист суретші Эдуард Мунктың суреттерімен байланыстырамын. Әлемді мойындатқан бір ғана «Жанайқай» («Крик») деген суреті, әсіресе, ағаның киноларымен тығыз байланыста. Сатыбалды ағаның қай киносында болса да, елдің, жердің, адамның тағдыры, трагедиясы айғайлап тұрғандай сезіледі. Комедиялық болсын, трагедиялық болсын кейіпкер ағаның киноларында бөлінбейді, комедия да, трагедия да адамның ішінде жатады. Әр кейіпкерінен Сатыбалды ағаның өзін көремін. «Патриоттық» деген сөзді орынсыз айтып, жауыр қылып алдық қой. Бірақ шынайы патриоттық сүйіспеншілікті шығармашылық арқылы көрерменге жеткізу деген – осы. Бұл – нағыз профессионалдың жұмысы. Мен ол кісінің туындыларын классикалық шығармаларға жатқызамын. Оның бірден-бір себебі – режиссер ретінде адамның жан дүниесіне үңілу, зерттеумен айналысу. Фильм сонысымен қымбат. Ол басты кейіпкер болуы мүмкін, тіпті кішкентай ғана кейіпкер болуы мүмкін. Мунктың картинасындағыдай әр кейіпкер өзінше айқайлап тұрады. Классикалық киноға адам баласы қайта оралғысы келіп отырады. Себебі әр көрермен кейіпкер арқылы өзін іздейді. Әр қайталап көргенде, өзіңізді басқа бір кейіпкерден көріп отырасыз.

Жадыра:  Актер ретінде Сатыбалды ағаның киносына түскеннен кейін тұлғалық дамуыңыздан өзгеріс байқайсыз ба? Не үйренесіз?

Дулыға аға:  Сатыбалды аға – менің үлкен фильмге тұсауымды кескен адам. Бағана Дананың «осал режиссердің фильміне түскенде өкініп қаламыз» деуі – ол режиссерлердің адам жанын түсінбеуі. Актерлер үшін Сатыбалды ағаның үлкен фильміндегі кішкентай бір рөлді сомдаудың өзі – үлкен мектеп. «Қызжылаған» фильмін түсірерде, мысалы, 90-шы жылдары театрмен тығыз байланыста болып, актерлердің ойынына, көзіне, интеллектуалдық деңгейіне үңіліп, көп зерттеу жасады. Маған сол фильмнен рөл ұсынғанда, бақыт құшағында болдым. Оның үстіне «Дулыға» деген өзімнің атыммен түсуімді сұрады. Сатыбалды аға:  Осы жерде мен де бір реплика қоса кетейін. Бұл «Қызжылаған» жазушы Роза Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне» деген пьесасының негізінде түсірілген. Сценарийді Әкім Тарази ағаларың екеуіміз бірігіп жаздық. Роза апаларыңнан рұқсат сұрап отырдық. Театрда бір бөлек, кинода бір бөлек. Ортада адвокатымыз Әкім ағамыз болған кезінде. Бұл спектакльдің тоқтап қалғанына таңқалып жүрмін. Режиссер Болат Атабаев пен Роза Мұқанованың тандемі керемет болды.

Жадыра:  Экранизациясы мен спектаклі екі түрлі…

Сатыбалды аға:  Әрқайсымыздың ішімізде бір-бір Ләйлә бар ғой. Роза апаларыңның Ләйләсі менің ішімнен басқаша туды. Сондықтан да Роза апаларың біразға дейін /күліп алады/ қабылдай алмай жүрді. Әлі де қабылдамауы мүмкін кейбір эпизодтарын.

Жадыра:  Роза апайды қосу керек еді, ә? «Қабылдадыңыз ба?» деп.

Сатыбалды аға:  Ол сол кезде-ақ «қабылдай алмадым» деген. Кейіннен барып, «а, мүмкін» деген болатын.

Жадыра:  Атақты Ресейде ВГИК-те, Госкиноның сценаристері мен режиссерлері дайындайтын Жоғары курсында оқыдыңыз. Басқа да сценаристерді фильмдеріңізге тартасыз. Әкім аға, Ермек Тұрсынов, Сергей Бодровпен де жұмыс істедіңіз. Қасыңызға сценаристі со-авторлыққа қалай таңдайсыз?

Сатыбалды аға:  «Барымта» деген жазушы Қалихан Ысқақ, Әкім аға үшеуміз бірге жазған туындының бағы ашылмай, тартпамда жатыр. Кітабыма да, «Жұлдыз» журналына да шықты. Кезінде қаржы бөлінбей қалып қойды. Көп өкініштің бірі – сол. Жалпы со-авторлыққа тақырыпты жетік білуіне байланысты таңдаймын.

«FILMFAN» бағдарламасының авторы әрі жүргізушісі Жадыра Жұмакүлбай