نيۋ-يورك. KazUnite – نيۋ-يورك كىتاپحاناسىندا “تۇركىستان، ۱۸۸۲” دەگەن تۇسىندىرمە جازۋى بار سۋرەت كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى.
سۋرەت اۆتورى ۱۸۴۲-۱۹۰۴ جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن، ءوز زامانىندا ورىس ىشىنەن شىعىپ، الەمگە تانىلعان سۋرەتشى ۆاسيليي ۆاسيلەۆيچ ۆەرەششاگين.
ۆەرەششاگين رەسەيدىڭ اسكەري سۋرەتشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. شىعارمالارى نەگىزىنەن رەاليستىك گرافيكا جانرىندا سۋرەتتەلگەن. رەاليزمگە نەگىزدەلگەندىكتەن، ونىڭ شىعارماشىلىعى ۇزاق جىلداردا قىسىمعا ىلىگىپ، كەڭ كولەمدە تارالماعان.
ۆەرەششاگيننىڭ ءومىرى قازاق دالاسىمەن دە بايلانىستى بولعان. ۱۸۶۷ جىلى پاريجدە بەينەلەۋ ونەرى بويىنشا ءبىلىم الىپ، وقۋىن تامامداعان سۋرەتشى سول تۇستا تۇركىستان گۋبەرناتورى كونستانتين فون كاۋفمان رەسەي پاتشالىعىنىڭ ورتالىق ازيا تەرريتورياسىنداعى اسكەري قىزمەتىنە كارتوگرافتار مەن سۋرەتشىلەردى قاجەت ەتەتىنىن حابارلايدى.
وقۋىن جاڭا ءبىتىرىپ، قىزمەت ەتۋگە بىلەك سىبانىپ وتىرعان ۆەرەششاگين سول قىزمەتكە جالدانادى. ءسويتىپ، تۇركىستان ايماعىنا، سامارقانعا جىبەرىلەدى. بۇل رەسەي مەن بۇحارا امىرلىگى اراسىندا سوعىس باستالىپ جاتقان شاق ەدى.
سول تۇستان باستاپ ۆەرەششاگين بىرنەشە جىل بويى ورىس ارمياسىندا قىزمەت ەتەدى. ول سۋرەت سالىپ، ءوز شىعارماشىلىعىمەن رەسەيدىڭ ورتالىق ازيانى وتارلاۋىنا قارسى شىققان جەرگىلىكتى حالىقتارعا قارسى “اقپاراتتىق” سوعىستا بولىپتى. اسكەري سۋرەتشى رەتىندەگى ۆەرەششاگيننىڭ ءوز ونەرىمەن كوبىنە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوتەرىلىستەرىن، وتارشىلدار مەن وتارلاۋعا قارسى، ءوز ازاتتىعىن ساقتاپ قالعىسى كەلگەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىنداعى شايقاستى سۋرەتتەيدى. سول ۋاقىتتا ورىس پاتشالىعىنىڭ ساربازى بولا ءجۇرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ونەرى مەن مادەنيەتىن تەرەڭ تاني تۇسەدى.
ءوزىنىڭ اسكەري قىزمەتى بىرنەشە جىلعا بەلگىلەنگەنمەن، ۆەرەششاگين اسكەري قىزمەتى اياقتالسا دا، ورتالىق ازيانىڭ پەيزاجدارىن بەينەلەيتىن ەتنوگرافيالىق جانە پەيزاجدىق كارتينالار سەرياسىن جاساۋدى قولعا الادى.
بۇل كەزدە قىزمەتىنەن بوساپ، ەركىن شىعارماشىلىققا قول جەتكىزگەن سۋرەتشى باياعىداي يمپەراتورلىقتىڭ تاپسىرىسىمەن ەمەس، ءوز كوڭىلى قالاۋىمەن سۋرەتتەر سالادى. سول تسەنزۋرالانباعان، ەركىن كوزقاراسىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ سۋرەتتەرى ءوز زامانداستارىنىڭ شىعارمالارىنان مۇلدە وزگەشە بولا باستايدى.
زەرتتەۋشىدەر “ۆەرەششاگيننىڭ جۇمىستارىندا ءولىم كوبىرەك بەينەلەنگەن، سۋرەتشى سول كەزدەن بەرى قۇلدىراپ كەلە جاتقان ۇلى وركەنيەتتەردىڭ قيراندىلارىن ءجيى بويادى” دەپ باعالايدى.
ال ۆەرەششاگيننىڭ ءوزى بولسا، “مەنىڭ باستى ماقساتىم وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ورتالىق ازيانىڭ بۇكىل ءومىر سالتى مەن ءتارتىبى سىڭىرىلگەن ءۆارۆاريزمدى سيپاتتاۋ بولدى” دەپ جازىپتى…
سونىمەن، ەركىن شىعارماشىلىققا كوشكەن ۆەرەششاگيننىڭ شىعارماشىلىعى جوعارى دامۋ ۇستىندە بولدى. ونىڭ جۇمىستارىن سانالى ەل جاقسى باعالادى. اسىرەسە ۇلىبريتانيادا ورىس سۋرەتشىسىنىڭ رەاليستىك باعىتتاعى ەڭبەكتەرىنىڭ قۇنى ارتىپ تۇرعان ەدى.
الايدا ورىس پاتشالىعى ۆەرەششاگيننىڭ ەڭبەكتەرىنە قىرىن قارادى. ويتكەنى سۋرەتتەرىندە سوعىستىڭ اششى كورىنىستەرى، سوعىستا قازا تاپقان ورىس ساربازدارىنىڭ بەينەلەرى دە بار ەدى. بۇل اسىرەسە كەيبىر رەسەيلىك اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. ولار “قازا تاپقان ورىس ساربازدارىنىڭ بەينەسىن كوپكە جايىپ كورسەتۋ رۋحتىڭ جەڭىلگەنىن كورسەتەدى، بۇل پاتريوت ادامنىڭ ءىسى ەمەس” دەپ سىنادى.
سول تۇستا ماسكەۋگە ورالىپ، ءوز سۋرەتتەرىن مۇراجايعا ساتامىن دەپ وتىرعان ۆەرەششاگين ەندى مەملەكەتتىك ورىندار ونىڭ ەڭبەكتەرىن باعالامايتىنىن تۇسىنەدى. بىراق ەلدە ونىڭ سۋرەتتەرىن ساتىپ العىسى كەلەتىن كوللەكتسيونەرلەر ءالى دە كوپ ەدى.
سولاردىڭ ءبىرى سەرگەي ترەتياكوۆ دەگەن ەدى. سۋرەتشى جۇمىستارىن ترەتياكوۆقا ساتىپ جىبەردى. ۱۸۹۲ جىلى ترەتياكوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ونەر كوللەكتسياسى
ماسكەۋ قالاسىنا سىيعا تارتىلدى. كەيىن سۋرەتتەر ماسكەۋدەگى ترەتياكوۆ گالەرەياسى مەن سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورىس مۇراجايى اراسىندا ءبولىندى.
وسىندا ايتا كەتەر جايت، اسكەري قىزمەتىنەن بوساپ، ەركىن شىعارماشىلىققا كوشكەندە ۆەرەششاگين “تۇركىستان” سەرياسىمەن ۱۳ كارتينا جاساعان. وندا ورىس وتارشىلدىعى قالاي جۇرگەنى دە بەينەلەنەدى.
ورىس ساربازدارىنىڭ جەرگىلىكتى كوتەرىلىسشىلەر ەن شايقاسى، ولاردىڭ كەيدە جەڭىلىس تاۋىپ، ءولىپ جاتقانيا، كەيدە ەلدى باسىنىپ، كۇشتەپ جۇرگەنى، ءتىپتى كەي جەردە دارەتتە وتىرعانىنا دەيىن بەينەلەگەن سۋرەتتەر بار. رەسەي اسكەري باسشىلارىنىڭ ۆەرەششاگين سۋرەتتەرىن سىنايتىنى دا وسىدان ەدى. ورىس ساربازدارىنىڭ بەدەلىن تۇسىرگەندىكتەن.
بىراق قانشا قىسىم كورىپ، ورىس پاتشالىعىنىڭ مۇراجايلارىنا قابىلدانباي، كوپكە تارالماي، ەش جەردە جاريالانباي قويعانىمەن، ونىڭ سۋرەتشىلەرى جەكە كوللەكتسيونەرلەردىڭ كۇشىمەن ساقتالىپ، كەيىن قايتادان مۇراجايعا الىندى.
ال ءبىر سۋرەت، مىنە، نيۋ-يورك كىتاپحاناسىنان ءبىر-اق شىعىپتى. ول كىتاپحانادا ميريام مەن يرا د. ۋوللاح ونەر، گراۆيۋرالار جانە فوتوسۋرەتتەر بولىمىندە تۇر.
سۋرەتتى ك.نەمەسەك دەگەن مامان رامكاعا سالىپ، ارلەگەن ەكەن. سۋرەت پاسپورتىندا “تۇركىستان، ۱۸۸۲” دەگەن جازۋ بار. الايدا سۋرەتتە سامارقانداعى شيردار مەدرەسەسى بەينەلەنگەن.
سۋرەتشى ۆاسيليي ۆاسيلەۆيچ ۆەرەششاگيننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى ەڭبەكتەردە ءدال وسى سۋرەت “۱۸۷۲ جىلى سالىنعان” دەپ جازىلىپتى. ال نيۋ-يورك كىتاپحاناسىندا ول “۱۸۸۲ جىلى دۇنيەگە كەلگەن ەڭبەك” دەپ كورسەتىلەدى.
قالاي بولعاندا دا، سۋرەتتىڭ كەمى ۱۴۰ جىلدان استام تاريحى بار.
ال وسى سۋرەتتىڭ الەمدەگى جىل سايىن ۱۶ ميلليون وقىرمانى بار، ميلليونلاعان ادام ونلاين تۇتىناتىن، اقش-تاعى ءتورتىنشى كەزەكتەگى ءىرى كىتاپحانا نيۋ-يورك كىتاپحاناسىندا “تۇركىستان” دەگەن اتپەن تۇرعانى كوزىمىزگە ىستىق كورىندى.
