استانا. KazUnite – قازاق ساتيراسىنىڭ ساردارى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسى ساتيرا كەڭەسىنىڭ توراعاسى، “ارا” جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولعان كوپەن امىربەكتىڭ (۱۹۵۰-۲۰۲۲) كوزى تىرىسىندە ارىپتەسىمىزگە بەرگەن سۇحباتىنىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
“الەمدى ءازىل-سىقاق ساقتايدى”
– كوپەن اعا، ساتيرا جانرى تاريح قويناۋىندا قالىپ قويمادى ما؟ وزىڭىزدەن كەيىنگى ساتيريكتەر تۋرالى ايتىڭىزشى. بۇل جانر راسىمەن دە توقتاپ قالدى ما؟
– ءبىز دە قيلى-قيلى زاماندى، قىزىقتى ءداۋىردى باستان كەشىردىك قوي. ءبىزدىڭ جانىمىز دا، جانرىمىز دا ساتيرا بولعاننان كەيىن بۇكىل دۇنيەگە شىن كوزبەن، سىن كوزبەن قارايمىز. سوندا ءبىر مامىراجاي زامان بولدى دەپ ايتامىز. ول مامىراجاي زامان كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانىڭ قۇلدىراۋىمەن بىرگە كەتتى. سول كەزدە ءبىز توقىراۋ زامانىنا ۇشىرادىق دەدىك. سوندا فاريزا وڭعارسىنوۆا “مەن ءۇشىن بۇل توقىراۋ زامان ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى كىنالاپ، كۇسانالاپ جۇرگەن توقىراۋ زاماندا مەن تولىق شىعارماشىلىق كۇي كەشتىم”، – دەگەن بولاتىن. قازاقتا ساتيراعا بايلانىستى ەكى ۇعىم بار “توقىراۋ” جانە “توقتاۋ” دەگەن. توقىراۋ دەگەن – توقتاۋدىڭ الدىنداعى ۇعىم. ادام توقتايتىن كەزدە توقىرايدى عوي. ياعني توقىراعاننان كەيىن بارىپ توقتايسىڭ. بىراق ساتيرانى توقتادى دەپ ايتۋعا دا بولمايدى. توقىرادى دەگەنگە كەلەدى. نەگە؟ سەبەبى ءبىز ارعى بەيىمبەت مايلين، سەيدىلدا تولەشوۆتەردى ايتپاي-اق قويايىق، ودان كەيىنگى داۋىرلەگەن زاماندا اسقار توقماعامبەتوۆ، ءوسپانالى يماناليەۆ، شونا سماحانۇلى، وسپانحان اۋباكىروۆ، ەسەنجول دومباەۆ، سەيىت كەنجەاحمەتۇلى، قاجىتاي ءىلياسۇلى، قاپپاس قابىشۇلى، ۇمبەتباي ۋايديندەر قانداي شىعارمالار بەردى. جۇرت ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن. شىعارمانىڭ تاقىرىبىنا ەمەس، اۆتورىنا قىزىعۋشىلىق باسىم بولاتىن. مىسالى، وسپانحان اۋباكىروۆ كىم دەگەندە ونىڭ شىعارماسىن وقىماي جاتىپ، جۇرتتىڭ ەزۋىنە كۇلكى ۇيىرىلەتىن. ال قازىر نە شىعارما، نە شىعارمانىڭ استىنداعى فاميليا دا جوق. قازىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەكىگە ءبولىنىپ كەتتى. ونىڭ ءبىرى – ءباسپاسوز، ەكىنشىسى – تەلەديدار. ساتيرانىڭ باسىم كوپشىلىگى سول ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ قويىلىمدارىنا، سكەتچتەرىنە، ينتەرمەديالارىنا اۋىپ كەتتى. ونى جۇرت كورەدى، ءماز بولادى، بىراق وي تۇيە المايدى، ساراپتاي المايدى. ءبىر ساتتىك قانا كۇلكى، ونىڭ ءوزى دە جەڭىل-جەلپى دۇنيە. “كودي-ءسودي”، “بىقي-تىقي” دەگەن سوزدەر بار قازاقتا. سول وتباسى، وشاق قاسىنان اسا الماي كەتتىك قوي. ءبىز تاۋەلسىزدىك العان ۳۰ جىلدىڭ ىشىندەگى جەتىستىكتەردىڭ ءوزى ءبىر بولەك، ال سونىڭ جولىندا قوعامعا كەسىرىن تيگىزىپ جاتقان كەسە-كولدەنەڭ كورىنىستەردىڭ بارلىعى تۇنىپ تۇرعان تاقىرىپ قوي. پرەزيدەنتىمىز ۇيىمداسقان قىلمىس پەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى “كۇشەيتەيىك”، – دەپ ۇنەمى ايتادى. بۇل قىلمىس دەگەنىڭ بورسىق سەكىلدى، بورسىق دەگەنىڭ ۇرعان سايىن سەمىرەدى. ءبىز كۇشەيگەن سايىن ول دا كۇشەيىپ بارادى، ءتىپتى كۇننەن-كۇنگە كۇشىكتەپ بارا جاتىر. مىنەكي، وسى تۇستا باسپاسوزدەگى ساتيرانى قولعا الۋ كەرەك دەپ ايتار ەدىم. ونىڭ ورتالىعى كەشە عانا ازۋىن ايعا بىلەگەن ساياسي-ساتيرالىق اتاقتى “ارا” جۋرنالىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. “ەشكىمنەن قورىقپايتىن ادام كۇلكىدەن عانا قورقادى” دەگەن ءسوز بار. قانداي ارسىز، ۇياتسىز، يمانسىز بولسا دا، ونىڭ ارعى جاعىندا كىشكەنە قىتىق تۇرادى. ول ۇلتىن، وتباسىن، قوعامدى ەمەس، ءوزىنىڭ قاراحان باسىنىڭ عانا قامىن ويلاپ، سوعان جەتكىزىپ جاتىر. ءبىر قوماعايدىڭ بەتى بەرى قاراسا، ونىڭ ءوزى قوعامعا ۇلكەن پايدا عوي. قازاقستاننىڭ قارىشتاپ دامۋى ءۇشىن ساتيراداي قاحارلى قارۋدى قولدان تۇسىرۋگە بولمايدى. جىل سايىن بولگاريانىڭ گابروۆو دەگەن قالاسىندا دۇنيەجۇزىلىك ساتيريريكتەردىڭ بايقاۋى بولادى. سونداعى عيماراتتىڭ ماڭدايشاسىنا “الەمدى ءازىل-سىقاق ساقتايدى” دەپ جازىپ قويىپتى. نەگە؟ ويتكەنى ول قوعامدى قوقىستان تازارتادى. ادامنىڭ جان دۇنيەسىن جاڭارتادى. ەگەر ءارى قاراعان بەتىڭ بەرى قاراي بۇرىلسا، جولعا تۇسكەن جورعاداي بولاسىڭ. مىنە، ساتيرانىڭ قۇدىرەتى وسىندا.
“جايدارمان” دانەك سياقتى”
– قازىرگى ءازىل-سىقاق تەاترلارىنا كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– رەسمي دەرەك بويىنشا قازاقستاندا ۱۸ ءازىل-سىقاق تەاترى بار ەكەن. باسى – “تاماشا”. “تاماشا” – قازىرگى ءازىل-سىقاق تەاترلارىنىڭ بارلىعىنىڭ اتاسى. ءبارى سوعان قاراپ ەلىكتەپ، سوعان قاراپ بوي تۇزەدى. ارينە، قازىرگى ءازىل-سىقاق تەاترلارىندا دا سۇبەلى-سۇبەلى دۇنيەلەر بار. بىراق ءبىر ماي، ءبىر ەت دەگەن سياقتى ءبىر ءان، ءبىر ازىلمەن فورمالىق جاعىنان ءبىرىن-ءبىرى قايتالاۋ بار. ەرەكشە بولىپ اۋەلى “شانشار” شىقتى. ول تاۋسىلدى. ونىڭ الدىندا “باۋىرجان-شوۋ” شىعىپ، ول دا توقىرادى. ال تۇرسىنبەك قاباتوۆتىڭ ءازىل-سىقاقتارىن قاعازعا تۇسىرسەڭ، ول وقىلمايدى. ءبىر توي باسقارىپ جۇرگەن اسابا سياقتى سويلەيدى. ارينە، كورەرمەن قابىلدايدى، كۇلەدى. بىراق سىقاقشى دەگەن جەتەكتە بولماۋى كەرەك. كەرىسىنشە، كورەرمەندى جەتەكتەۋى كەرەك. قازىرگى سىقاقشىلاردىڭ كوبى جەتەكتە ءجۇر. كۇندەلىكتى كۇيبىڭ تىرلىكتەگى بولىمسىز دۇنيەلەردى، قازاقى بولمىستى كۇلكى ەتەدى. ءبىز ونىمەن قايدا بارامىز؟! قازاقستاندا بۇگىندە ۵۴ دراما تەاترى بار. بىراق قازىر كومەديا بار ما؟ جوق. ساتيرالىق رومان بار ما؟ جوق. كەزىندە ەسەنجول دومباەۆتار ساتيرالىق رومان جازعان. ول سولارمەن كەتتى. ساتيرالىق روماندى بىلاي قويعاندا، ساتيرالىق پوۆەستەر دە جوق قوي ءتىپتى. مەن “ون سىقاقشى جابىلىپ ءجۇرىپ، وسپانحان اۋباكىروۆتىڭ ورنىن تولتىرا المايدى” دەپ پىكىر ايتقانمىن. ءبىر وسپانحاننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ “سوعىس جانە بەيبىتشىلىك” رومانىن جازىپ بىتكەندە لەۆ تولستوي: “ەندى ورىس ادەبيەتى مەنەن كەيىن ءبىراز جىلعا دەمالادى” دەپ ايتقان ەكەن. سول سياقتى قازىرگى قازاق ساتيراسى وسپانحان اۋباكىروۆتەن كەيىن، سەيىت كەنجەاحمەتوۆتەن كەيىن، كەشەگى دۇنيەدەن وزعان ۇمبەتباي ۋايديندەردەن كەيىن مەنىڭشە، دەمالىپ جاتىر. جاڭا تۇسكەن جاس كەلىننەن ءسابي كۇتەمىز عوي، “امان-ەسەن بوسانىپ السىن”، – دەپ. سول سياقتى ەندىگى جاس سىقاقشىلاردىڭ اناسىنىڭ اياعى اۋىر، ولار ءالى بوسانعان جوق. ال كوڭىلدى تاپقىرلار كلۋبى، سونىڭ ىشىندە “جايدارماندى” ايتاتىن بولساق، وندا جەمقورلار تۋرالى، باسقا دا ساياسي استارلى ازىلدەر كوپ ەمەس، بىراق بار. “جايدارمان” – ءدان. ونى ەگىپ جىبەرسە، جاقسى ءونىم الۋعا بولادى. سونداعى “ساعىز” كومانداسىنىڭ ازىلدەرىنە سۇيسىنەسىڭ. بىراق ولار “جايدارماننىڭ” جەڭىمپازى بولعان سوڭ كورىنبەي كەتتى. كەزىندە ۱۹۷۲ جىلى ەشكىم تانىمايتىن فيشەر دەگەن شاحماتشى الەمنىڭ نەبىر مىقتىلارىن تاس تالقان ەتىپ جەڭىپ، گروسسمەيستەر اتاندى. بىراق الەم چەمپيونى بولعان سوڭ جوق بولىپ كەتتى. “ساعىز” سياقتى كەيبىر جاقسى كوماندالار ءازىلدىڭ چەمپيونى بولعان سوڭ سول جەردەن توقتاپ قالادى. مىسالى، “بايدىڭ بالالارى” دەگەن كوماندا قانداي جاقسى ەدى. قازاقى ءداستۇردى دارىپتەدى. ولار دا فيشەردىڭ كۇيىن كەشىپ كەتتى. جالپى، مەن جاستاردى قولدايمىن.
مەنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ كوبىسى “زاپوروجەتس” دەڭگەيىندە قالىپ قويدى
– ءسىزدىڭ جولىڭىزدى جالعاپ جۇرگەن شاكىرتتەرىڭىز بار ما؟ جاستار اراسىنان كىمدى مىقتى سىقاقشى دەپ باعالار ەدىڭىز؟
– شاكىرت دەگەن نە؟ كۇرەس نەمەسە باسقا دا سپورت تۇرلەرى سياقتى بولماسا، ءازىل-سىقاقشىلاردان، انشىلەردەن شاكىرت تاربيەلەي المايسىڭ. نەگە دەسەڭ، و باستا تۋمىسىنان سولاي تۋماعاننان كەيىن اكەنىڭ قانىمەن، انانىڭ سۇتىمەن دارۋى ءبىر بولەك، “ۋىزىنان جارىماسا، وعان ەشتەڭە دارىمايدى” دەگەن ءسوز بار. مەن تاربيەلەگەن سىقاقشىلاردىڭ كوبىسى زەينەت جاسىنا جەتتى. ولار و باستاعى دەڭگەيىندە قالىپ قويدى. سەن زاپوروجەتستى قانشا جەردەن مايلاپ، ماتورىن تازالاپ، جارىسقا قوسقانمەن، ونىڭ ماتورى ارتىندا. ول بۇگىنگى مەرسەدەسىڭمەن نەمەسە باسقا دا كولىكپەن جارىسا المايدى. مەنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ كوبىسى سول “زاپوروجەتس” دەڭگەيىندە قالىپ قويدى. ويتكەنى ولاردىڭ جاراتىلىسىنان ماتورلارى سونداي ەدى. مىقتى سىقاقشىلاردى ەشكىم تاربيەلەگەن جوق. ولار وزدەرىنىڭ بويىندا بار قاسيەت پەن ىزدەنۋ ارقىلى وزدەرىن وزدەرى سۇيرەدى. قازاقتا “جەتەكتەپ قوسقان يت تۇلكى المايدى” دەگەن ءسوز بار. تۇلكى الا المايتىن ءيتتى قاشانعى ايتاقتايسىڭ؟ سول سياقتى قانشاما شاكىرتتەرىمىزدى دارىپتەپ، ءارى قاراي الىپ كەتسىن دەپ تۇيمەدەي دۇنيەنى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتتىك. بىراق ءبارىبىر سول جەتەكتەگى تازى سياقتى ءوز بەتىمەن اڭ اۋلامايدى. ول ءۇشىن ونى كىنالاۋعا دا بولمايدى. ويتكەنى ونىڭ بولمىسى سولاي. قازىرگى ۋاقىتتا سىقاقشىلاردىڭ ىشىندە مىقتى دەپ مۇحتار شەرىمدى عانا ايتار ەدىم. ونىڭ ءوزى دە بۇگىندە زەينەتكەرلىككە شىقتى.
پارودياعا ىلىگەر تۇلعالار تاۋسىلدى ما؟
– سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە “پارودياعا ىلىگەر تۇلعالار تاۋسىلدى” دەپسىز. ودان بەرى ون شاقتى جىل ءوتىپتى. ءالى دە وسىنداي ويداسىز با؟
– جوق، قازىر بار. مىسالى، يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە نەگە پاروديا جاساماسقا؟! وعان پاروديا جاساي وتىرىپ، ونىڭ كوزقاراسى مەن پاراسات-پايىمىن بەرۋگە بولادى. سول سياقتى سەكسەنگە كەلگەن امانگەلدى ايتالى قاريامىزعا نەگە پاروديا جاساماسقا؟! قانداي قايرەتكەر؟! قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىن، ءداستۇرىن، سالتىن ساقتاي وتىرىپ، الەمدىك دەڭگەيدە ويلايتىن قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن قابىرعاسىن قاۋساتىپ جۇرگەن قاريامىز عوي. سونىمەن قاتار ەرجان ماكسيم، دانەليا تولەشوۆا، ديماش قۇدايبەرگەن سياقتى ءبىزدىڭ جاس انشىلەرىمىز شىعىپ جاتىر. وليمپيادا چەمپيونى يليا ءيليننىڭ رەكوردىن جاڭارتقان قاراعاندىدان ءبىر سپورتشى شىقتى. وسىلارعا پاروديا جاساۋعا بولادى. مۇنداعى ماقسات ولاردى دارىپتەۋ ەمەس، سول ارقىلى كەم-كەتىكتى جەتكىزىپ وتىرسا عاجاپ دۇنيە بولار ەدى. سونداي-اق پارلامەنتتە بىرنەشە رەت سايلانىپ، بىراق ۇندەمەي وتىرعان دەپۋتاتتارعا دا نەگە پاروديا جاساماسقا؟! ولاردىڭ ءۇنىن دە شىعارۋ كەرەك قوي. نەمەسە ىركەس-تىركەس ءبىرىنىڭ شاڭىنا ءبىرى كومىلىپ جاتقان ءازىل-سىقاق تەاترلارىنا دا پاروديا جاساۋعا بولادى.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان نۇرداۋلەت كاكىش
Посмотреть эту публикацию в Instagram
