نيۋ-يورك. KazUnite – “ەڭ ۇزدىك ۱۰۰ دەتەكتيۆتىك روماندار” تىزىمىنە ەنگەن امەريكالىق جازۋشى ماريو پيۋزونىڭ “وكىل اكە” رومانىنا شولۋدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.

ومىردە نە السىزدەردىڭ، نە مىقتىلاردىڭ قاتارىندا بولاسىڭ. باسقا تاڭداۋ جوق. ادام انادان تۋعاندا اقىلدى جانە باتىل بولىپ تۋمايدى. ونى سونداي ەتىپ ءومىر قالىپتاستىرادى.

امەريكالىق جازۋشى ماريو پيۋزونىڭ “وكىل اكە” رومانى – “ەڭ ۇزدىك ۱۰۰ دەتەكتيۆتىك روماندار” تىزىمىنە ەنگەن شىعارما.

دون ۆيتو كارلەونە – اقىل-ويى تەرەڭ، رۋحى مىقتى، باتىل ادام. ونىمەن دوس بولعانداردىڭ بارلىق ماسەلەلەرى شەشىلەدى. ال جاۋلاسقانداردىڭ ەرتە مە، كەش پە، ويلاماعان جەردەن ءدام-تۇزى تاۋسىلادى. ول ەشقاشان بوس ۋادە بەرگەن ەمەس. ال بەرگەن ۋادەسى اسپان اينالىپ جەرگە تۇسسە دە ورىندالادى.

وكىل بالاسى دجونني فونتەينگە فيلمدەگى باستى ءرولدى بەرمەگەن پروديۋسەر دجەك ۆولتسكە باس تارتا المايتىن قانداي ۇسىنىس جاساعانىن بىلەسىز بە؟ باعاسى ۶۰۰ ۰۰۰ دوللار تۇراتىن، جانىنا بالاعان بايگە اتىنىڭ باسىن كەسىپ، توسەگىنە تاستاعان. بۇل ارەكەت وركوكىرەك پروديۋسەردى بىردەن تاۋبەسىنە تۇسىرگەنى ءسوزسىز.

وسىنداي ىقپالدى ادامنىڭ سابىرلى مىنەزىنە قايران قالاسىڭ جانە كەلىسسوز جۇرگىزۋدىڭ حاس شەبەرى ەكەنىن ەركسىز مويىندايسىڭ. “ەش ۋاقىتتا اشۋلانبا، ەشقاشان سويلەسىپ وتىرعان ادامىڭدى قورقىتپا، ويىن ەركىن جانە ساليقالى ايتىپ جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەر”. بۇل – دون كارلەونەنىڭ باستى ۇستانىمى.

ول كوزىنىڭ تىرىسىندە كارلەونە اۋلەتىنىڭ باسشىلىعىن ءۇشىنشى ۇلى مايكلگە بەرەدى. اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن، قاتىگەز باسكەسەرلەر الەمىندە ءوز بيلىگىڭدى جۇرگىزۋ ءۇشىن سەن قاسقىرداي ايبارلى، جولبارىستاي جۇرەكتى بولۋىڭ كەرەك. سەنىڭ بويىڭنان ءسال السىزدىك پەن وزىڭە دەگەن سەنىمسىزدىكتى اڭعاراتىن بولسا، ماڭايىڭداعىلار ءتۇتىپ جەۋگە ءازىر تۇرادى.

دون مايكل كارلەونە – ازۋى التى قارىس ناعىز كوكجالدىڭ ءوزى. تاۋەكەلگە بارۋدان قورىقپايتىن، جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋدان قاشپايتىن، نامىستى ازامات. ەندى نيۋ-يوركتەگى كريمينالدىق كلاندار ونىمەن ساناساتىن بولادى. كەك – سالقىن كۇيىندە ۇسىنىلاتىن تاعام ءتارىزدى. ۋاقىتى كەلگەندە بۇنىڭ يەلىگىنە قول سالعاندار ءوز جازاسىن الۋى ءتيىس.

“باتىر ءبىر وقتىق” دەگەن زاماندا قانداي جاۋجۇرەك بولساڭ دا، قويدىڭ قۇمالاعىنداي قورعاسىنعا قارسى ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ. سوندىقتان ناعىز كوشباسشىعا سۇڭعىلا اقىل مەن بولاشاعىڭدى بولجاي بىلەتىن زەرەكتىك وتە قاجەت.

شىعارماعا ارقاۋ بولعان ادام تاعدىرلارى مەن شىم-شىتىرىق وقيعالار وقىرماندى بىردەن ەلىتىپ اكەتەدى. تۋىندىنىڭ جەلىسى بويىنشا تۇسىرىلگەن “وكىل اكە” ءفيلمى ۱۹۷۲ جىلى كينەموتوگرافيا تاريحىنداعى ەڭ كاسسالى فيلم رەتىندە تىركەلگەن. اتالعان فيلم ۱۹۹۰ جىلى مادەنيەت يگىلىگى دەپ تانىلىپ، اقش ۇلتتىق فيلمدەر رەەسترىنە ەنگىزىلگەن.

الەم بويىنشا كوپشىلىك وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن جازۋشى ماريو پيۋزونىڭ “وكىل اكە” رومانى “فوليانت” باسپاسىنان قازاق تىلىندە جارىق كوردى.

وسى جانە باسقا دا كىتاپتاردى foliantbooks.com سايتى ارقىلى تاپسىرىس بەرۋگە بولادى.

جامبىل وبلىسى. KazUnite – قازاق قوعامىندا اقساقالدار ينستيتۋتىنىڭ ورنى ەرەكشە. حالقىمىز قارتتاردى اقىل دارياسى، دانالىق قازىناسى رەتىندە قادىرلەگەن. قاريالاردىڭ قاتىسۋىنسىز قوعامدا قوردالانعان ماسەلەلەر شەشىلىپ، قارىمدى ىستەر قولعا الىنباعان. قارتىن قادىرلەپ، قارا شاڭىراقتىڭ قۇتى مەن كيەسى دەپ ۇققان حالقىمىز ولارعا قاشاندا توردەن ورىن بەرگەن. سونداي اقساقالدىڭ ءبىرى – جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانى بەلباسار اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ءازىز تۇرىسبەك.

ءازىز ابدراقمانۇلى ۱۹۴۸ جىلى ۲ قازان كۇنى قىتايدىڭ شولاقتەرەك ەلدىمەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. بالا كۇنىنەن اتاسىنىڭ ءتالىمىن الىپ، باۋىرىندا وسكەن. اتاسى تۇرىسبەك اقساقال ەلگە ءمالىم يمام-مولدا بولعان. بالالاردىڭ ساۋاتىن اشىپ، حات تانىتقان ەكەن. تۇرىسبەك اقساقالدىڭ قاتىسۋىمەن الباننىڭ ىشىندەگى قۇرمان رۋىنان شىققان ازاماتتار بىرلەسىپ، سول كەزدەرى قىتايدا مەشىت سالدىرىپتى. سول مەشىتتىڭ ورنى ءالى كۇنگە دەيىن بار دەسەدى.

ءازىز ابدراقمانۇلىنىڭ بالالىق شاعى قىتايدا وتكەن. ەسكىشە، ياعني قازاقتىڭ توتە جازۋ عارپىمەن حات تانىعان. ۱۹۶۲ جىلى ۇلى كوشپەن بىرگە اتاجۇرتى قازاقستانعا ورالىپ، قازىرگى تۇركىستان وبلىسى سوزاق اۋدانى قۇمكەنت سوۆحوزىنا قونىستانعان. سول اۋىلدا ورتا ءبىلىم الىپ، ۱۹۶۸-۱۹۷۰ جىلدارى ۋكراينانىڭ حاركوۆ قالاسىندا اسكەري بورىشىن وتەپ كەلگەن.

۱۹۷۱ جىلى تامىلجىعان تامىزدىڭ ۷ جۇلدىزىندا ءازىز ابدراقمانۇلى مەن كۇلاز باعاشارقىزى وتاۋ تىگىپ، شاڭىراق كوتەرگەن. شىمكەنتتە تۇڭعىش قىزدارى ورىنكۇل دۇنيەگە كەلدى. ءسابي سىڭعىرى قۋانىش سىيلاپ، ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان وتباسىنىڭ كۇندەرى وسىلاي ءوتىپ جاتادى.

بىردە شۋ اۋدانىنداعى اعايىن-جۇراعاتى ءازىز ابدراقمانۇلىنا كەلىپ، كەڭەس قۇرىپ: “ءوزىمىز ءبىر ماڭايعا شوعىرلانىپ، توسكەيدە مالىمىز قوسىلىپ، بەرەكەلى كۇن كەشەيىك” دەگەن ۇسىنىستارىن ايتىپ، جامبىل وبلىسىنا شاقىرادى. سودان ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاماي، ءازىز ابدراقمانۇلى ۱۹۷۳ جىلى وتباسىمەن بىرگە جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانى بەلباسار اۋىلىنا قوناستانادى. سول جىلى ەكىنشى بالاسى دۇنيەگە كەلدى. جامبىل وڭىرىنە ءارى جامبىلساي قىستاعىنا كەلگەندە ومىرگە كەلگەندىكتەن، ۇلدارىنىڭ اتىن جامبىل دەپ قويادى.

اعايىن-تۋىستىڭ ورتاسىنا ورنىعىپ، جاقسى-جايساڭ جۇرتپەن قاۋىشقان ءازىز ابدراقمانۇلى اتا كاسىپ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋدى قولعا الادى. ءبىر وتار قوي الىپ، جەكە باعادى. وسىلايشا، قايناعان تىرشىلىك، شوپاندىق ءومىر باستالادى. سودان تەرىسكەيدە ءبىر جىل قىستاپ، جامبىلساي، ۇڭگىرلى، جىلىساي قىستاۋلارىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. ال جاز ايلارىندا ەسپە، سۇلىكتى، سۋانقۇدىق، بيبۇعا جايلاۋلارىن مەكەندەگەن.

۱۹۷۶ جىلى ءۇشىنشى پەرزەنتى زيناگۇل ۇڭگىرلى قىستاۋىندا، ۱۹۷۸ جىلى ءتورتىنشى بالاسى ەربولات جىلىساي قىستاۋىندا، ۱۹۸۰ جىلى بەسىنشى بالاسى نۇربولات جادىرا جايلاۋىندا، ۱۹۸۲ جىلى كەنجە بالاسى ايدارحان جىلىساي قىستاۋىندا دۇنيەگە كەلدى. قازىرگى تاڭدا بالالارىنىڭ بارلىعى ءۇيلى-باراندى، ءتۇرلى سالادا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ايدارحان الماتى قالاسىندا، زاڭ سالاسىندا قىزمەت اتقارادى.

بەلباساردىڭ مايتالمان شوپانى بولعان ءازىز ابدراقمانۇلى زەينەت دەمالىسىنا شىققانعا دەيىن وسى كاسىبىنەن قول ۇزبەدى. ۇزاق جىلدار ىشىندە دامىلسىز جۇمىس ىستەپ، وسى سالاعا ابدەن ەڭبەگى ءسىڭدى. مىسالى، ۱۹۹۴ جىلى انالىق باس ءار ۱۰۰ ساۋلىقتان ۱۳۰ قوزىدان العان كەزدەرى بولدى. وتارداعى ۵۰۰-۶۰۰ قويدىڭ ءجۇنىن قىرقاتىن. ءار قويدىڭ ءجۇنى ۴-۵ كەلى تارتاتىن ەدى. جۇمىستىڭ اۋىرلىعىنا قارامادى. سوعان وراي تابان ەت، ماڭداي تەرى، ەرەن ەڭبەگى ەلەۋسىز قالمادى. ماراپاتتان دا كەندە بولمادى. ۇكىمەت تاراپىنان ەڭ اۋەلى گاز-۵۲ جۇك كولىگىنە، كەيىننەن سول كەزدە باسشىلار جۇرەتىن ۋاز اۆتوكولىگىنە يە بولدى. جومارت ازاماتتار دا ەڭبەگىن باعالاپ، ات مىنگىزىپ، ەرتوقىم، كىلەم سياقتى ءتۇرلى سىي-سياپاتتارىن كورسەتىپ جاتتى. سونىمەن قاتار ۹۰-جىلدارى “تاۋراس” ماركالى ءتۇرلى-ءتۇستى تەلەديدار ۇتىپ العانى بالالارىنىڭ ەسىندە ەرەكشە ساقتالعان. سەبەبى ول كەزدە مۇنداي تەلەديدار اۋىل-ايماقتا سيرەك ەدى. ءتىپتى سول ۋاقىتتا ءتۇرلى-ءتۇستى تەلەديدارلار ەلىمىزگە ەندى-ەندى عانا كەلىپ جاتقان ەدى. سونداي-اق ءازىز ابدراقمانۇلىنا ءار جىلدارى ماداقتاما قاعازدارى، وبلىس ورتالىعىنداعى دەمالىس ورىندارىنا جولدامالار تابىستالدى. اۋىلدىڭ ابىرويلى، بەتكە ۇستار ازاماتى بولدى. بۇگىندە اۋزى دۋالى اقساقال.

“ءومىردىڭ ءبىر قىزىعى – بالا” دەمەكشى، ۴ ۇل، ۲ قىز وسىرگەن ءازىز ابدراقمانۇلى مەن كۇلاز باعاشارقىزى بالالارىنان ۳۱ نەمەرە، ۷ شوبەرە كوردى. ۵۱ جىل جۇپتارى جازىلماعان ونەگەلى وتباسى ۇرپاق قىزىعىنا كەنەلىپ، باقىتتى عۇمىر كەشتى.

تاعدىردىڭ جازعانىنا شارا بار ما؟ ۲۰۲۲ جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا كۇلاز باعاشارقىزى ۷۲ جاسىندا ومىردەن ءوتتى. توپىراعى تورقا، جانى ءجانناتتا بولىپ، رۋحى پەيىشتىڭ تورىندە شالقىسىن!

“ۇيىڭدە قارتىڭ بولسا، جازىپ كەتكەن حاتپەن تەڭ” دەگەندەي، مۇقاعالي جىرعا قوسقان داريا كوڭىلدى قاريالارىمىزدى قادىرلەي بىلەيىك. ءازىز ابدراقمانۇلىنا مىقتى دەنساۋلىق، ۇزاق عۇمىر تىلەيمىز! جاساي بەرىڭىز! ۇرپاعىڭىزبەن مىڭ جاساڭىز! جان-جاعىڭىز تەگىس امان بولسىن!

الماتى. KazUnite – جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر قايرات يسحاننىڭ پروفەسسور توقتار نۇرەكەنوۆ تۋرالى ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.

ءبىز تۋىپ-وسكەن قازىرگى اباي وبلىسى اقسۋات اۋدانىنداعى كەڭ جازىقتا ورنالاسقان بورتوستاعان جارتاسىن اۋدان تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى جاقسى بىلەدى. ونى العاش عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، وزىندىك بولجالدىق (گيپوتەزالىق) تۇجىرىمدار جاساعان – فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نۇرەكەنوۆ توقتار كەمەلبايۇلى ەدى.

عالىمنىڭ سول زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە جاسالعان باتىل بولجامدارىنىڭ عىلىمي ماقالا رەتىندە جارىق كورۋىنىڭ ارقاسىندا بورتوستاعان جارتاسى رەسپۋبليكا كولەمىنە ايگىلى بولدى.

بورتوستاعان جارتاسى ءوزىنىڭ ەرەكشە ءتۇر-تۇرپاتىمەن عانا ەمەس، يەن دالادا قايراڭداپ قالعان كەمەدەي بولىپ ورنالاسۋىمەن دە كەز كەلگەن ادامنىڭ نازارىن بىردەن اۋدارادى. ونىڭ ەرەكشەلىگى سول – تارباعاتاي تاۋىنىڭ سىلەمى قۇس مۇرىندانىپ، بورتوستاعان جارتاسىنىڭ باتىس جاعىنان اياقتالادى دا، كەڭ جازىققا ۇلاسادى. سول جازىقتىڭ ورتاسىندا الىستان كوكشىل ساعىمدانىپ تۇراتىن جارتاستى حالىق “بورتوستاعان” دەپ اتاپ كەتكەنى بارشاعا ءمالىم. جارتاستىڭ ۇزىن تۇرقى ۲۰۰ مەتر، ەنى ۱۰ مەتردەي، بيىكتىگى ءتورت قاباتتى عيماراتتاي. تەرىستىك باتىسى جاداعايلاۋ، كۇنگەي جاعى ءتىپ-تىك، جالاما جاقپارلار. ولاردىڭ جىكتەرى اراسىنان وسىمدىك، بۇتالار ءوسىپ شىققان. ءجاي اشىق كۇندە جارتاستىڭ تاستارى جالتىلداق، ال جاڭبىرلى كۇندەرى مۇلدە تايعاناق. “بورىتاستاعان” – وسى ولكەدەگى تابيعات عاجابى.

توقتار كەمەلبايۇلى “بورىتوستاعان” جارتاستىڭ پايدا بولۋىن – مەتەوريتتىڭ تۇسۋىنەن دەپ ەسەپتەپ، سول بولجامىن دالەلدەۋ ماقساتىندا ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋمەن اينالىستى. ناقتى ءبىر عىلىمي تۇجىرىم جاساۋعا بىردەن بارعان جوق. ءوز بولجامىنا ماتەمەماتيكا-فيزيكا عىلىمدارى بويىنشا جيناقتاعان ۇلان-اسىر ءبىلىم-بىلىكتىلىگى ازشىلىق ەتەتىنىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ شىنىندا دا مەتەوريت بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن حيميا، گەولوگيا، مەتەورولوگيا عىلىمدارىن تەرەڭ مەڭگەرۋمەن شۇعىلداندى. وعان ون شاقتى جىلىن سارپ ەتىپ، مەتەوريت دەگەنىمىز نە، ونىڭ حيميالىق قۇرىلىمى قانداي بولادى، ول جەرگە قاشان، قانداي جاعدايدا، قانداي كولەمدە، قالاي تۇسەدى، ونىڭ جەرگە ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى مەن سالدارى قانداي دەگەن سياقتى تاعى باسقا تولىپ جاتقان ماسەلەلەردى تەرەڭ زەرتتەپ-زەردەلەدى. گەوفيزيكالىق قۇبىلىستىڭ سىر-سيپاتىن تەرەڭ تۇسىنۋگە تىرىستى.

وسى ارادا مىنا ماسەلەگە توقتالا كەتۋىمىز قاجەت شىعار. ءبىزدىڭ ەل قوعامى ەرەسەكتەرىنىڭ بارشاسىنا دەرلىگىنىڭ ورتا ءبىلىمى بار. ون جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەندەردىڭ بارلىعى گەوگرافيا ءپانىن وقىدى. الايدا ءبىز ءپاندى ءوتىپ، ءبىلىم الىپ شىقساق تا، كوبىمىز تاۋلاردىڭ پايدا بولۋى ەكى ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى ەكەنىن زەردەمىزدەن شىعارىپ الىپ جاتاتىن جايىمىز بار. ياعني تاۋلار گەوفيزيكالىق قۇبىلىستىڭ اسەرىنەن شوگىندى جىنىستار ارقىلى جانە جەر يادروسىنا جاقىن جاتقان ماگمانىڭ جەرگە ۆۋلكان بولىپ شىعۋى ارقىلى (ماگماتيچەسكيە گورنىە پورودى) تۇزىلەدى ەكەن. جەر بەتىندەگى كەيبىر تاۋلار ميلليونداعان جىل بۇرىن ءبىر كەزدەرى تەڭىز تابانى بولىپ، سول ويپاتتتارعا شوگىندىلەردىڭ تولۋ ناتيجەسىندە تەڭىز تابانى بىرتىندەپ كوتەرىلىپ پايدا بولاتىن بولسا، ەندى بىرەۋلەرى ماگمانىڭ جەر بەتىنە شىعىپ قاتۋىنان گرانيت تاستى تاۋعا اينالادى ەكەن. كۆارتس كريستاللدى گرانيتتىك تاۋ جىنىستارى سەكىلدى تاستار (ولار كەيدە مەتەوريت قالدىقتارى دا بولۋى مۇمكىن) جەر قويناۋىنداعى گەوفيزيكالىق قۇبىلىستىڭ سالدارىنان عانا پايدا بولىپ قويماي، عارىش دەنەلەرىنىڭ جەرگە تۇسۋىنەن دە پايدا بولادى ەكەن. ويتكەنى عارىش كەڭىستىگىندە ماڭىپ جۇرەتىن كومەتالاردىڭ جانە ت.ب. دەنەلەردىڭ قۇرامى تازا تەمىردەن عانا تۇرماي، ونىڭ قۇرامىندا جەر بەتىندەگى جانە جەر بەتىندە تازا كۇيىندە كەزدەسە بەرمەيتىن باسقا دا ءتۇرلى حيميالىق ەلەمەنتتەردەن تۇرادى ەكەن. عارىشتىق دەنە ۇلكەن جىلدامدىقپەن جەر اتموسفەراسى قاباتىنا ەنگەن كەزدە ۇيكەلىستىڭ اسەرىنەن بالقىپ، سوسىن جانىپ، ءتۇرلى كولەمدەگى جانە ءتۇرلى قۇرامداعى مەتەوريت بولىپ تۇسەدى ەكەن.

تاۋلاردىڭ ءتۇزىلۋى تۋرالى وسىنداي ءبىلىمدى ۇمىتىپ قالعان تالايلار، سونىڭ ىشىندە وسى ماقالانى جازىپ وتىرعان مەن دە توقتار كەمەلبايۇلىنا:

“بورتوستاعان جارتاسى تارباعاتاي تاۋى سىلەمىنىڭ جەرگە ءسىڭىپ كەتىپ، ۵۰-۶۰ كم جەردەن قىلتيىپ، شىعىپ تۇرعان ءبىر پۇشپاعى ەمەس پە ەكەن؟” دەپ ءوز كۇدىگىمدى ايتقان بولاتىنمىن.

ال وعان عالىم:

“گەوگرافيا پانىندەگى تاۋلاردىڭ ءتۇزىلۋى تۋرالى عىلىمي تەوريانى ۇمىتىپ قالعانسىڭ با؟ تارباعاتاي تاۋى شوگىندى جىنىستاردان پايدا بولعان. ماگما ارقىلى پايدا بولعان گرانيت تاستى جىنىستان تۇراتىن گيمالاي تاۋى سياقتىلار بۇل جەردەن تىم الىستا جاتىر” دەگەن ەدى. وسى بولجامدىق عىلىمي تۇجىرىمداماسىن “ءبىلىم جانە ەڭبەك” جۋرنالىنىڭ ۱۹۷۵ جىلعى ؀ ۱۱ سانىندا جاريالانعان ماقالاسىندا عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەپ دالەلدەگەن بولاتىن. سول ماقالاسىندا كەيىنگى جىلدارى اقسۋات ولكەسىنەن قۇرامىندا تەمىر بولشەكتەرى كەزدەسەتىن ۶۰-قا جۋىق ءتۇرلى تاستار، سۇيەكتەر ت.ب. زاتتار تاپقانىن ايتا كەلە، “ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك پلەسسيتتىك سترۋكتۋراعا يە بولعان. تەك بىرەۋى عانا اسا تۇرپايى سترۋكتۋرالى – وكتاەدريت بولىپ شىقتى. قارعىبادان تەنيت مينەرالىنىڭ تابىلعانىن، تەنيتتىڭ كاماسيتتىك باعانالارمەن پلەسسيتتىك الاڭداردى پلاستينكا تۇرىندە قورشاپ تۇراتىنىن جانە پلەسسيتتىڭ قۇرامىنا كىرەتىنىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن ەدىك. شىنىندا، مەتەوريتتىك قوپارىلىس بولاتىن بولسا، تەنيتتىك قابىرشاقتاردىڭ تابىلۋى زاڭدى دا. ءبىر قىزىعى اقسۋاتتاعى جانە الماتى وبلىسىنداعى وبالاردان مەتەوريتتىك پلەسسيتتەر تابىلىپ وتىر. تەمىر مەتەوريتتەر – اسا تۇرپايى سترۋكتۋرالى وكتاەدريتتەر. وكتاەدريتتەر تەنيت پلاستينكالارىنىڭ بويىمەن ىدىراپ، تاماسيتتىك باعانالارى پلەسسيتتەر تەنيتتىك پلاستينكالار تۇرىندە شاشىلعان، ويتكەنى تەنيتتىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى كاماسيتپەن پلەسسيتكە قاراعاندا تومەن. دەمەك، پلانەتامىزدا كوپشىلىك وبالار سول زاماندا جەرمەن سوعىلىسقان العاشقى دەنەلەردىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان” دەپ ولاردىڭ حيميالىق قۇرىلىمى مەن فيزيكالىق سيپاتىن بەرە وتىرىپ، بورتوستاعان جارتاسى جانە جەر بەتىندەگى وبالار مەتەوريت ءتۇسۋى كەزىندەگى جارىلىستىڭ سالدارىنان پايدا بولعان بولۋى ىقتيمال دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ال بورتوستاعان جارتاسىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمى دا تازا عىلىمي تەورياعا نەگىزدەلگەن جانە عالىم جارتاستىڭ بۇكىل تۇلعاسىن تەمىردەن تۇرادى نەمەسە ونىڭ تاستارى قۇرامىندا تەمىر كەزدەسەدى دەپ ەش ۋاقىتتا ايتپاعان. عالىم بورتوستاعان جارتاسىنىڭ يەن دالادا جالعىز ءوزى تۇرۋىنا ءمان بەرە كەلىپ، اقسۋات ءوڭىرىنىڭ جانە بورتوستاعان جارتاسى تۇرعان جەردىڭ گەوفزيكالىق جاعىن بىلايشا سيپاتتايدى: “بورتوستاعاننىڭ” بەتىنىڭ جوعارى تەمپەراتۋرادا كۇيگەندىگىنىڭ تاعى اسا سەنىمدى دالەلى – ونداعى كۆارتس كريستالليكتەرىنىڭ كريستوبوليتكە اينالۋى. ءتىپتى كۆارتس كريستالليكتەرىنىڭ كەيبىرى كۆارتس اينەگىنە اينالعان.

زايسان قۇلاماسىنىڭ وڭتۇستىك باتىس بولىگىن اقسۋاتتىڭ يىلمەسى قامتىپ جاتىر. “بورتوستاعاننىڭ” جاتقان جەر وسى ويىقتىڭ شەتى. اقسۋاتتىڭ يىلمەسى (اكسۋاتسكيي پروگيب) گەولوگيالىق جاعىنان جاقسى زەرتتەلىنبەگەن. ال گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەرگە سەنسەك، اقسۋات يىلمەسىنىڭ پالەوزوي فۋندامەنتى بىرنەشە ءجۇز مەترلىك تەرەڭدىكتە دەۋگە بولادى.

بوعاس وزەنىنىڭ تاۋدان شىعا بەرىس جەرىندە شوگىندىنىڭ پالەوزويلىق فۋندامەنتكە دەيىنگى قالىڭدىعى ۳۰-۱۲۰ مەتردەي. ونىڭ ۇستىنە بۇل جەر ءالليۋۆيالدى – كولدىك جازىقتىق. دەمەك، ول كەزدەگى كول مەن كاينازويلىق شوگىندى جىنىس بورتوستاعاننىڭ جۇمساق قونۋىنا، ال قيعاش جانە جاقىن جاتقان پالەوزوي فۋندامەنتى ونىڭ سىرعاناپ تۇسۋىنە سەبەپ بولدى، سوندىقتان ول سىنباي قالدى. تۇسكەندە پايدا بولعان كراتەر كول استىندا قالىپ، تولقىنمەن جويىلىپ كەتتى دەسەك سەنىمدى دالەلگە ۇقسايدى.

زايسان قۇلاماسى ۇساق كولدەرمەن تومەن تۇسكەن باتۋلارعا (پوگرۋجەنيە) باي (مىسالى اقسۋات، اقجار باتۋلارى). ولاردىڭ كوبى بورتوستاعان تۇسكەندە پايدا بولعان مەتەورتتىك كراتەرلەر بولۋى مۇمكىن. سولاردىڭ ىشىنەن تارباعاتاي تاۋىنىڭ باسىندا جاتقان جاسىلكول دەگەن كولدى جەكە اتاعان ءجون. ەگەر ول مەتەوريتتىك كول بولسا، وندا ارنايى زەرتتەۋ ونىڭ ماڭىنان ەڭ بولماعاندا جوعارى قىسىم مەن جوعارى تەمپەراتۋرادا پايدا بولاتىن كۆارتس مينەرالدارىن تابۋعا ءتيىس”.

عالىمنىڭ بۇل ايتقانى دا “بورتوستاعان جارتاسىنىڭ اسپان دەنەسى بولۋى مۇمكىن” دەگەن ءوز بولجامىنا ازدىق ەتەتىن بولسا، تاۋ جىنىستارى جانە ولاردىڭ قۇرامى تۋرالى وي-تۇجىرىمىنا نازار اۋدارايىق:

“عىلىمي تۇرعىدان قاراساق، بورتوستاعاننىڭ جىنىسى – مۇحيت پەن تەڭىز تۇبىندە كۆارتس پەن حالتسەدون مينەرالدارىمەن تسەمەنتتەلگەن گرانيتتىڭ شوگىندىسى. سىرتتان قاراعاندا اسپاننان ورتەنىپ تۇسكەندەي اسەر قالدىرادى. قىپ-قىزىل، جىرىم-جىرىم ءبىر باعىتتا تومەن قاراي سوزىلعان جولاقتار. ايدالادا جاتقان جالعىز جارتاس. تاستىڭ ءون بويى، اينالىسى قارا اينەكپەن قاپتالعان شۇڭعىلدارعا تولى. استىڭداعى قۋىستاردا شلاكتىڭ قالدىقتارى شاشىلىپ جاتىر. بورتوستاعان جارتاسىنىڭ ورتا تۇسىنان ءبىر جاعى قاتتى دەنەنىڭ اسەرىنەن دەفورماتسيالانعان ۱،۵ گرامدىق تەمىردىڭ ەرەكشە ءپىشىندى سىنىعىن تاۋىپ الدىم. سپەكترلىك اناليز ونىڭ تازا تەمىردەن جانە نيكەلدىڭ قوسپاسىنان تۇراتىندىعىن كورسەتىپ بەردى. ال مەتاللوگرافيكالىق اناليز بولسا، پلەسسيت-مەتەوريت ەكەنىن دالەلدەيدى”.

توقتار كەمەلبايۇلى نۇرەكەنوۆ بورتوستاعان جارتاسىن العاش رەت زەرتتەپ وسىنداي-وسىنداي عىلىمي گيپوتەزا ايتقانىنا قاراماستان، حيميا ءپانى مۇعالىمى ە.قۇتتىبەۆ ءوزىنىڭ “تارباعاتاي” گازەتىنىڭ ۲۰۱۴ جىلعى ۱۰ ساۋىردە جاريالانعان “؟؟؟؟؟؟” ماقالاسىندا: “بورىتوستاعان تەمىر مەتەوريت ەمەس، تاستى ۇگىتىپ ماگنيت جاقىنداتقاندا وعان ەشقانداي تارتىلمادى” دەپ جازىپ، توقتار كەمەلبايۇلىنىڭ بۇكىل ەڭبەگىن ءبىراۋىز سوزبەن جوققا شىعارعىسى كەلەدى. دەگەنمەن ونىڭ بورتوستاعان جارتاسىن تابيعي-تاريحي ەسكەرتكىش مارتەبەسىن بەرىپ، اۋداندا عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقى بولعانى جانە ونىڭ وسى ارەكەتىنە اۋدان اكىمى وڭ كوزقاراس تاڭىتقانىنا قۋانىشتىمىز. كونفەرەنتسياعا بىلىكتى، ءوز سالاسىنىڭ ءبىلىمدى عالىمدارى قاتىساتىن بولسا، وندا ونىڭ مارتەبەسى جوعارى بولا تۇسەدى دەپ ەسەپتەيمىز. الايدا بورتوستاعاندى گەولوگيا، فيزيكا، حيميا مەتەورولگيا جانە ت.ب. عىلىمدار توعىسىندا تەرەڭىرەك زەرتتەي ءتۇسۋ ۋاقىت پەن جاس ۇرپاقتىڭ قولىندا ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.

توقتار كەمەلبايۇلى العاشىندا بورىتوستاعان جارىتاسىنان جانە اقسۋات وڭىرىنەن جيناعان ەرەكشە تاستاردى الماتى مەن ماسكەۋدەگى زەرتحانالارعا جىبەرىپ، حيميالىق تالداۋ جاساتۋعا تالپىنىس جاسادى. كەيىنىرەك ءوز بەتىمەن جيناقتاعان بىلىمىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءوزى دە سول تاستارعا حيميالىق-سپەكتورلىق تالداۋلار جاساپ، سونىڭ ناتيجەسىندە بىرنەشە عىلىمي ماقالا جاريالادى. كەيبىر زەرتتەۋ ماتەريالدارى قۇرامىندا تەمىر بار ەكەنىن، ال ونىڭ جەر جاعدايىندا كەزدەسپەيتىنىن دالەلدەدى. ول ءوز زەرتتەۋلەرىنىڭ كەزەڭدىك ناتيجەلارىنىڭ ءبىر پاراسىن عىلىمي ماقالا رەتىندە “قر ۇعا حابارلارى. گيدرو-مينەرالوگيا سەرياسى” جۋرنالىنا ۇسىندى. ماقالا جاريالانعاندا قازاقستان عالىمدارى تۇرماق، كسرو عالىمدارى ەلەڭ ەتە تۇسكەن بولاتىن.
توقتار كەمەلبايۇلى بورتوستاعان تاسى وسىدان ميلليونداعان جىلدار بۇرىن الدەقانداي كومەتامەن جەر سوعىلىسقاندا، يندونەزيا جەرىنەن باستاپ ازيا قۇرلىعىنىڭ ۇستىمەن سيحوتەالينگە دەيىن جاۋىپ وتكەن كومەتانىڭ سىنىقتارىنىڭ جاڭبىرىنىڭ ءبىر بولشەگى دەپ، وسى ايتقاندارىن بورتوستاعاننان سىندىرىپ العان سىنىقتارعا فيزيكالىق، حيميالىق اناليزدەر جاساتتىرىپ، عىلىمي جۋرنالدارعا ۶ ماقالا باستىرىپ، دالەلدەۋگە تىرىستى.

بورتوستاعان جارتاسىنىڭ ءبىر سىنىعى ما، الدە اقسۋات ءوڭىرىنىڭ ءبىر جەرىنەن تابىلعان تاس پا، ايتەۋىر، مەنىڭ الاقانىما سالىپ: “كورشى ءوزىڭ، اۋىر ەمەس پە، سەبەبى مۇنىڭ قۇرامىندا مەتال بار” دەپ، ەرەكشە شابىتتانىپ باسقا دا دەرەك-دالەلدەرىن ايتىپ الەك بولاتىن. تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، وسىنداي-اق بولارǃ

قايرات يسحان،

حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،
اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت،
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر